کتاب «صبح شبات» اثر ایلان پاپه، مورخ برجسته اسرائیلی، با نگاهی تحلیلی و انتقادی به بررسی ریشه‌ها و روند بیش از یک قرن درگیری میان فلسطین و اسرائیل می‌پردازد. این اثر تلاش دارد تصویری جامع و واقع‌گرایانه از تاریخی ارائه دهد که کمتر در رسانه‌های غربی به آن پرداخته شده است. عنوان «صبح شبات» برای نسخه ترجمه‌شده این کتاب، به‌دلیل وقوع عملیات «طوفان الاقصی» در صبح روز شنبه، ۷ اکتبر ۲۰۲۳ انتخاب شده است؛ رویدادی که معنای ویژه‌ای به کتاب می‌بخشد و پیوند تاریخی وقایع معاصر را با روند طولانی این درگیری‌ها نشان می‌دهد.
ترجمه این کتاب بر عهده شهریار شفیعی بوده است. به مناسبت دومین سالگرد عملیات «طوفان الاقصی»، گفت‌وگویی با مترجم کتاب انجام شد تا ابعاد این اثر و اهمیت تاریخی آن بررسی شود.
* کتاب «صبح شبات» از جمله آثار مهم ایلان پاپه است که در ایران هم‌زمان با تحولات اخیر غزه منتشر شده. نخست بفرمایید چه شد تصمیم گرفتید این اثر خاص از میان آثار متعدد پاپه ترجمه شود؟
پس از وقوع عملیات «طوفان الاقصی»، تمرکزم را بر مطالعه و بررسی آثاری گذاشتم که به مسئله فلسطین و رژیم صهیونیستی می‌پردازند. پیش‌تر ترجمه کتابی درباره شیرین ابوعاقله را انجام داده بودم و همین تجربه باعث شد در ادامه به دنبال منابع جدیدی در همین حوزه باشم. در میان آثار منتشرشده به زبان انگلیسی، به‌ویژه کتاب‌هایی که با نگاهی تحلیلی به تاریخ مناقشه فلسطین و اسرائیل می‌پرداختند، جست‌وجو کردم تا اثری مناسب برای ترجمه به فارسی انتخاب کنم.
در جریان این جست‌وجو با کتاب «تاریخ مختصر جنگ اسرائیل و فلسطین» نوشته ایلان پاپه مواجه شدم. از آن‌جا که پیش از این با آثار این نویسنده آشنایی داشتم و برخی از کتاب‌های او را که به فارسی ترجمه شده بودند مطالعه کرده بودم، به بررسی دقیق‌تر این اثر پرداختم. محتوای کتاب، نحوه روایت تاریخی و رویکرد انتقادی نویسنده نسبت به سیاست‌های رژیم صهیونیستی، از جمله نکاتی بود که توجه من را جلب کرد.
در نهایت، با توجه به اهمیت موضوع، ساختار منسجم اثر و ضرورت آشنایی مخاطب ایرانی با دیدگاه‌های متفاوت درباره تاریخ فلسطین، تصمیم گرفتم ترجمه این کتاب را آغاز کنم.
* عنوان انگلیسی کتاب با ترجمه فارسی تفاوت دارد و شما در نسخه فارسی «صبح شبات» را برگزیده‌اید؛ این انتخاب تا چه اندازه به قصد ارتباط دادن روایت تاریخی کتاب با رخداد عملیات «طوفان الاقصی» در صبح روز شنبه (۷ اکتبر ۲۰۲۳) بوده است؟
هدف اصلی از انجام این ترجمه، تمرکز بر موضوع عملیات «طوفان الاقصی» بود. در واقع، وقوع این عملیات عامل اصلی گرایش من به مطالعات عمیق‌تر در حوزه فلسطین شد. انتخاب عنوان «صبح شبات» نیز با همین نگاه شکل گرفت. واژه «شبات» در زبان عبری به معنای روز شنبه است؛ روزی مقدس و تعطیل در آیین یهود که در آن، پیروان از انجام فعالیت‌های روزمره خودداری می‌کنند. عملیات «طوفان الاقصی» نیز در صبح روز شنبه، هفتم اکتبر ۲۰۲۳، آغاز شد و این هم‌زمانی، ایده اصلی برای انتخاب عنوان کتاب را به وجود آورد.
از نظر من، این عملیات نقطه عطفی در تاریخ مناقشه اسرائیل و فلسطین به شمار می‌آید؛ رخدادی که بسیاری از معادلات سیاسی و امنیتی را دگرگون کرد و زمینه‌ساز شکل‌گیری فصل تازه‌ای در روند این درگیری تاریخی شد. به همین دلیل، عنوان و محتوای کتاب هر دو به‌صورت مستقیم با این رویداد و پیامدهای آن ارتباط دارند.
* در جریان ترجمه، چقدر سعی کردید لحن تحلیلی و دانشگاهی پاپه را برای مخاطب فارسی‌زبان حفظ کنید؟ آیا برای برخی اصطلاحات تاریخی یا سیاسی معادل‌سازی بومی صورت گرفت؟
هدف اصلی از ترجمه این اثر، ساده‌سازی روایت تاریخی آن به زبان فارسی بود. در فرآیند ترجمه تلاش شد لحن تاریخی و پژوهشی ایلان پاپه تا حد ممکن حفظ شود، اما در عین حال، متن به گونه‌ای تنظیم گردد که برای مخاطب عام نیز قابل‌فهم باشد.
انگیزه این رویکرد از این باور ناشی می‌شد که هرچند در رسانه‌های کشور طی سال‌های گذشته به مسئله فلسطین پرداخته شده است، اما آگاهی عمومی نسبت به جزئیات تاریخی و ریشه‌های این مناقشه همچنان محدود است. به نظرم، بسیاری از مخاطبان ایرانی با چرایی و زمینه‌های تداوم جنگ اسرائیل و فلسطین آشنایی کافی ندارند و اطلاعات آن‌ها در این زمینه بیشتر به داده‌های خبری روزمره محدود می‌شود.
بر همین اساس، ترجمه کتاب با هدف ارائه روایتی روشن، منسجم و در عین حال ساده از تاریخ این درگیری انجام شد تا ضمن حفظ دقت تاریخی اثر، از پیچیدگی و سخت‌خوانی متون دانشگاهی فاصله بگیرد و بتواند ارتباط مؤثری با مخاطب فارسی‌زبان برقرار کند.
* یکی از نقاط قوت کتاب، تأکید بر این نکته است که مناقشه فلسطین و اسرائیل ریشه‌ای فراتر از سال ۱۹۴۸ دارد و به اواخر قرن نوزدهم و دوران عثمانی بازمی‌گردد. به نظر شما، پاپه با برجسته کردن این بخش از تاریخ، چه تصوری را در ذهن مخاطب جهانی می‌خواهد اصلاح کند؟
ایلان پاپه در کتاب خود با تمرکز بر ریشه‌های تاریخی مناقشه اسرائیل و فلسطین، تلاش می‌کند تصویر غالب و تبلیغاتی رژیم اسرائیل را که سال‌ها در رسانه‌های غربی ترویج شده، به چالش بکشد. به ویژه پس از عملیات «طوفان الاقصی»، جریان‌های حامی اسرائیل با استفاده از هژمونی رسانه‌ای غرب و لابی‌های گسترده، روایت غالبی ارائه کردند که خصومت میان فلسطینی‌ها و اسرائیلی‌ها از سال ۱۹۴۸، زمان تأسیس دولت اسرائیل، آغاز شده است.
این روایت رسانه‌ای، بهانه‌ای برای توجیه اقدامات نظامی اسرائیل و نمایش آن‌ها در قالب دفاع از خود بود. به طور مشخص، تلاش می‌شد حملات اسرائیل به‌عنوان پاسخ به اقدامات حماس و شروع‌کننده درگیری فلسطینی‌ها نشان داده شود. چنین تبلیغات گسترده‌ای موجب تحریف تاریخ و ایجاد تصویری نادرست از علت‌های اصلی درگیری‌ها شده بود.
کتاب پاپه با تحلیل تاریخی و بازخوانی دقیق وقایع، این معادله تبلیغاتی را به هم می‌زند. او با ارائه مستندات و بررسی ریشه‌های تاریخی، نشان می‌دهد که بسیاری از روایت‌های رایج رسانه‌ای، منطبق بر واقعیت تاریخی نیست و هدف آن‌ها اغلب توجیه اقدامات اسرائیل و مشروع جلوه دادن حملات این کشور است. از این رو، اثر پاپه نه تنها روایت تحریف‌شده غالب را نقد می‌کند، بلکه زمینه‌ای فراهم می‌آورد تا مخاطب ایرانی و دیگر خوانندگان بتوانند با چشم‌اندازی تاریخی و دقیق‌تر، روند طولانی این درگیری و چرایی تداوم آن را درک کنند.
* پاپه نقش بریتانیا در تثبیت حضور صهیونیست‌ها و تشدید نارضایتی اعراب را به تفصیل شرح می‌دهد. آیا در ترجمه این فصل‌ها، نیاز دیدید برای خواننده ایرانی توضیح‌های تاریخی افزوده شود تا بستر تحولات روشن‌تر گردد؟
اگر بخواهیم تاریخ جنگ اسرائیل و فلسطین را در یک نگاه خلاصه کنیم، نقش بریتانیا پررنگ‌ترین عامل تاریخی این مناقشه است. سیاست همیشگی بریتانیا در طول تاریخ، «فتنه بینداز و حکومت کن» بوده و این رویکرد در جریان درگیری‌های فلسطین و اسرائیل نیز آشکار است. بریتانیا هم در برخی مقاطع مواضع ضد صهیونیست اتخاذ کرده و هم مواضعی به نفع اسرائیلی‌ها داشته است؛ به طور مشابه، گاهی از منافع فلسطینی‌ها حمایت کرده و گاهی مواضعی علیه آنان اتخاذ کرده است. با این حال، هیچ یک از وعده‌ها یا حمایت‌هایی که به نفع فلسطینی‌ها بوده، در عمل جامه عمل نپوشیده و اغلب به دلیل فشارها و لابی‌های اسرائیلی در عرصه بین‌المللی، به مرحله اجرا نرسیده‌اند.
در ترجمه کتاب، تلاش کرده‌ام تا برای مخاطب ایرانی توضیحات تاریخی تکمیلی ارائه دهم، اما این توضیحات عمدتاً در پاورقی‌ها گنجانده شده‌اند و وفاداری کامل به متن اصلی حفظ شده است. این کار ضروری بود تا خواننده بدون تغییر محتوای اثر، بتواند با پیش‌زمینه‌ای بهتر به درک تاریخی موضوع برسد. در عین حال، با وجود عنوان «تاریخ مختصر جنگ اسرائیل و فلسطین»، کتاب به گونه‌ای تدوین شده که ایلان پاپه تمامی نکات و توضیحات ضروری را ارائه داده و توضیح اضافی گسترده چندان لازم نبوده است.
* در بخش‌هایی از کتاب، قیام بزرگ اعراب (۱۹۳۶–۱۹۳۹) به‌عنوان نقطه عطف معرفی می‌شود. این قیام از نگاه پاپه چه تفاوتی با مقاومت‌های بعدی دارد و چرا او آن را «آغاز چرخه مدرن خشونت و سرکوب» می‌نامد؟
قیام بزرگ اعراب، که بین سال‌های ۱۹۳۶ تا ۱۹۳۹ در فلسطین رخ داد و سه سال به طول انجامید، زمینه تاریخی مشخصی داشت. از سال ۱۹۲۹، مقامات بریتانیایی دریافتند که تعهدات متناقضی که به صهیونیست‌ها و فلسطینی‌ها داده بودند، به شدت موجب تشدید درگیری‌ها میان این دو گروه شده است. در پی این مسئله، بریتانیا چند کمیسیون تحقیق به فلسطین اعزام کرد تا ابعاد بحران را بررسی کند. نتایج این کمیسیون‌ها نشان داد که پروژه صهیونیستی در فلسطین منجر به سلب مالکیت از کشاورزان فلسطینی و تشدید نارضایتی آن‌ها شده است؛ فلسطینی‌ها صهیونیسم را به رسمیت نمی‌شناختند و این مسئله به تنش‌ها دامن می‌زد.
اظهارات کمیسیون‌ها موجب شد سیاست بریتانیا در ابتدا تغییراتی کند، اما لابی‌های قدرتمند طرفدار صهیونیست و فشارهای وایتسمن، رهبر وقت سازمان جهانی صهیونیست، باعث شد دولت بریتانیا دوباره مسیر خود را تغییر داده و سیاست‌های حمایتی از صهیونیسم را ادامه دهد. بین سال‌های ۱۹۳۰ تا ۱۹۳۶، فلسطینی‌ها تلاش‌های زیادی برای تغییر سیاست بریتانیا انجام دادند، اما این اقدامات عملاً بی‌نتیجه ماند.
در سال ۱۹۳۶، رهبری فلسطینی با همکاری سازمان‌های سیاسی مختلف و کمیته عالی عربی تصمیم گرفتند اعتصاب ملی شش ماهه‌ای را آغاز کنند تا مهاجرت یهودیان و خرید زمین توسط آن‌ها را متوقف کرده و زمینه ایجاد دولت ملی فلسطینی را فراهم کنند. جوانان و ساکنان روستاها تنها به اعتصاب بسنده نکردند و با شروع قیامی همه‌جانبه، نیروهای صهیونیست و بریتانیا را هدف حملات خود قرار دادند.
بریتانیا با استفاده از نیروی هوایی سلطنتی خود، قیام را به شدت سرکوب کرد؛ بیش از ۲۰۰ ساختمان در شهر قدیم یافا منهدم شد، بیش از ۶ هزار فلسطینی بی‌خانمان شدند و هزاران نفر کشته، زخمی یا دستگیر شدند. این رویدادها آغاز چرخه مدرن خشونت و سرکوب در فلسطین بود و در نهایت زمینه را برای تشکیل دولت اسرائیل در سال ۱۹۴۸ فراهم کرد.
* یکی از شعارهایی که در کتاب به آن اشاره می‌شود، «سرزمینی بدون مردم، برای مردمی بی‌سرزمین» است. این بخش از کتاب برای مخاطب چه پیام ویژه‌ای دارد؟
یکی از روایت‌های مورد نقد در کتاب، ادعای اسرائیلی‌ها و صهیونیست‌ها درباره «سرزمینی بدون مردم برای مردمی بی‌سرزمین» است. این ادعا که فلسطین سرزمینی خالی از سکنه بوده و زمین‌ها و خانه‌های فلسطینی‌ها غصب نشده‌اند، با شواهد تاریخی مطابقت ندارد. فلسطین از قرن‌ها پیش محل تمدن بوده و جمعیت بومی آن، عمدتاً عرب‌زبان، در این سرزمین زندگی می‌کرده‌اند. حضور مداوم جوامع انسانی، توسعه کشاورزی و شکل‌گیری شهرها، نشان‌دهنده قدمت تاریخی و فرهنگ غنی این سرزمین است.
ایلان پاپه در کتاب خود با استفاده از اسناد و منابع تاریخی، نشان می‌دهد که ادعاهای صهیونیست‌ها در این زمینه، افسانه‌ای بیش نیست و هدف آن‌ها توجیه غصب زمین‌ها و خانه‌های فلسطینیان بوده است. تحلیل‌های ارائه‌شده در کتاب تلاش دارد تا مخاطب را با واقعیت‌های تاریخی فلسطین آشنا کند و نشان دهد که این سرزمین همواره دارای سکنه و تمدن بوده است. از این منظر، یکی از اهداف اصلی کتاب، برملا کردن این دروغ بزرگ صهیونیست‌ها و ارائه تصویری دقیق و مستند از تاریخ فلسطین برای خوانندگان است.
* یکی از فصل‌های تکان‌دهنده کتاب، توصیف غزه به‌عنوان «بزرگ‌ترین زندان روباز جهان» است. در ترجمه این فصل، پاپه از زبان توصیفی بسیار انسانی و تجربی استفاده می‌کند. آیا تلاش شد بار عاطفی این توصیف در فارسی نیز منتقل شود؟
دقیق‌ترین توصیف از نوار غزه، همان تعبیری است که ایلان پاپه ارائه داده است: بزرگ‌ترین زندان روباز جهان. این منطقه با مساحت بسیار کوچک، میزبان اردوگاه‌های متعدد آوارگان و پناهندگان است و جمعیت آن به طور فزاینده‌ای در حال افزایش است. در کنار این شرایط، جنایاتی که اسرائیل علیه غزه انجام می‌دهد، وضعیت انسانی این نوار ساحلی را به شدت پیچیده و بحرانی کرده است.
پیشینه این مسئله طولانی است؛ صهیونیست‌ها بارها تلاش کرده‌اند نوار غزه و کرانه باختری را به خاک خود الحاق کنند، موضوعی که همچنان محل بحث و تنش‌های جدی است. در ترجمه این اثر، تلاش شده است لحن توصیفی و عاطفی پاپه حفظ شود تا بار احساسی روایت برای مخاطب فارسی‌زبان منتقل شود. این فصل کتاب برای مترجم نیز بسیار تأثیرگذار بوده و بازتاب‌دهنده شدت بحران انسانی و تاریخی غزه است.
* در بخشی از کتاب آمده: «رزمنده‌های حماس که در ۷ اکتبر حمله کردند، زبان خشونت را از بمب‌هایی آموخته بودند که اسرائیل سال‌ها بر سرشان ریخته بود». به نظر شما، پاپه با چنین بیانی در پی توجیه است یا توضیح تاریخی یک وضعیت پیچیده؟
بر اساس تحلیل‌های ایلان پاپه، فلسطینی‌ها در انجام عملیات هفتم اکتبر دارای حق و مشروعیت تاریخی هستند و اقدامات آن‌ها را می‌توان در چارچوب واکنش به فشارها و خشونت‌های گسترده اسرائیل درک کرد. پاپه تأکید می‌کند که زبان خشونت رزمندگان حماس، محصول سال‌ها بمباران، محدودیت‌های شدید و فشارهای نظامی اسرائیل بوده است و این تجربه مداوم، به شکل‌گیری رفتارهای خشونت‌آمیز آن‌ها منجر شده است.
او در ادامه می‌گوید که اگر هر گروه انسانی سال‌ها تحت آسیب‌های فیزیکی و روانی قرار گیرد و هیچ مسیر عملی برای حل مشکلات پیش روی آن‌ها نباشد، واکنش مشابهی از آن‌ها انتظار می‌رود. این تحلیل نشان می‌دهد که اقدامات فلسطینی‌ها، حتی اگر خشن به نظر برسد، در چارچوب پاسخ به خشونت‌های مکرر اسرائیل قابل توجیه است. از دیدگاه پاپه، این رویکرد نه تنها حقوق تاریخی و انسانی فلسطینی‌ها را تأیید می‌کند، بلکه موجب می‌شود مخاطب با درک عمیق‌تری از چرایی اقدامات آن‌ها و پیچیدگی‌های مناقشه آشنا شود.
در مجموع، برداشت اصلی پاپه این است که فلسطینی‌ها، تحت فشارها و آسیب‌های تاریخی متعدد، حق دارند از خود دفاع کنند و واکنش‌های آن‌ها را نمی‌توان صرفاً به عنوان خشونت بی‌دلیل تلقی کرد، بلکه این رفتارها محصول شرایطی تاریخی و ساختاری است که اسرائیل در طول دهه‌ها ایجاد کرده است.
* ایلان پاپه در میان مورخان اسرائیلی جایگاهی متفاوت دارد و به دلیل نقد سیاست‌های دولت خود بارها مورد حمله قرار گرفته است. شما در هنگام ترجمه، چه تصویری از شخصیت علمی و اخلاقی او دریافت کردید؟
ایلان پاپه، مورخ اسرائیلی، در حیفا به دنیا آمده اما سال‌هاست که در لندن، بریتانیا سکونت دارد. او در اسرائیل سابقه عضویت در یک حزب سیاسی و نامزدی برای دو دوره حضور در مجلس را نیز داشته است. پیش از آغاز فرآیند ترجمه، این تجربیات و پیشینه پاپه تصویر مشخصی از او در ذهنم ایجاد کرده بود.
با این حال، پس از اتمام ترجمه، یک ویژگی برجسته در شخصیت او برای من آشکار شد: انصاف و بی‌طرفی تاریخی. به نظر می‌رسد پاپه توانسته است تعصبات شخصی و تعلقات سیاسی خود را در تحلیل تاریخی مناقشه اسرائیل و فلسطین دخالت ندهد. این رویکرد حرفه‌ای، که یکی از شاخصه‌های اصلی یک مورخ معتبر است، در آثار او به وضوح مشهود است و اعتبار علمی و تاریخی کتاب‌هایش را تقویت می‌کند.
* از نظر پژوهشی، «صبح شبات» چگونه می‌تواند برای دانشجویان و پژوهشگران ایرانی در حوزه خاورمیانه و مطالعات صلح مفید باشد؟
مسئله فلسطین، سال‌هاست که اهمیت جهانی پیدا کرده و همواره در صدر مسائل جهان اسلام قرار داشته است. با این حال، رویدادهای اخیر، به ویژه کشتار بیش از ۵۰ هزار فلسطینی که بخش قابل توجهی از آن‌ها زنان و کودکان بودند، نشان می‌دهد که این موضوع فراتر از جنبه‌های دینی، مذهبی یا ایدئولوژیک است و باید آن را یک مسئله انسانی قلمداد کرد. این امر بیانگر آن است که دفاع از فلسطین نه تنها از منظر سیاسی یا مذهبی، بلکه از منظر فطری و انسانی نیز اهمیت دارد.
آگاهی از تاریخ فلسطین، به ویژه بررسی دقیق وقایع و تحولات طولانی‌مدت این منطقه، برای درک صحیح این مناقشه ضروری است. فراموشی تاریخ یا عدم اطلاع از واقعیت‌ها، می‌تواند موجب شود که جای ظالم و مظلوم در ذهن مخاطب جابه‌جا شود و روایت‌ها به نفع اسرائیل تحریف گردد. مطالعه دقیق تاریخ، مخاطب را قادر می‌سازد تا با شناخت ریشه‌های بحران و تحلیل مستند وقایع، قضاوتی صحیح و آگاهانه درباره این که چه کسی مظلوم و چه کسی ظالم است، داشته باشد.
همین نکته اهمیت ترجمه و انتشار کتاب‌هایی مانند اثر ایلان پاپه را مشخص می‌کند؛ آثاری که با ارائه روایت‌های مستند و تحلیل‌های تاریخی، زمینه را برای درک بهتر حقایق فلسطین فراهم می‌کنند و مخاطب فارسی‌زبان را با واقعیت‌های انسانی، سیاسی و تاریخی این مناقشه آشنا می‌سازند. چنین آگاهی‌ای نه تنها مانع تحریف تاریخ می‌شود، بلکه امکان تصمیم‌گیری و قضاوت درست را برای مخاطب فراهم می‌کند و او را در مقابل روایت‌های نادرست و یک‌سویه مصون می‌سازد.